Kiedy rencista może liczyć na emeryturę z urzędu [PORADNIK]

Warunkiem uzyskania emerytury z urzędu zamiast renty jest podleganie ubezpieczeniu przez jakikolwiek okres w przeszłości. Oznacza to, że staż ubezpieczeniowy wymagany do emerytury z urzędu jest krótszy niż ogólnie wymagany do nabycia uprawnień emerytalnych. Nie ma przy tym znaczenia, przez ile lat opłacało się składki – może to być nawet bardzo krótki okres, na przykład jeden miesiąc.

Jeśli okaże się, że przyznane w ten sposób świadczenie jest niższe od renty, zostanie ono podwyższone do jej poziomu.

Emerytura z urzędu przysługuje od dnia, w którym rencista osiągnie wiek uprawniający do nowego świadczenia – chyba, że wypłata renty została wstrzymana; w takim przypadku emeryturę przyznaje się od dnia, w którym podjęto wypłatę renty.

Emerytura przyznawana jest z urzędu wyłącznie osobom pobierającym rentę z tytułu niezdolności do pracy przysługującą na podstawie ustawy emerytalnej lub na podstawie przepisów emerytalnych obowiązujących przed wejściem jej w życie, tj. m.in.:

• ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin,
• ustawy z dnia 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin,
• ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin.

Pomimo ukończenia powszechnego wieku emerytalnego, nie przyznaje się z urzędu emerytury osobom pobierającym:

• rentę wypadkową z tytułu niezdolności do pracy przysługującą na podstawie ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych lub na podstawie przepisów o świadczeniach z ubezpieczenia wypadkowego obowiązujących przed wejściem w życie tej ustawy,
• rentę wypadkową z tytułu niezdolności do pracy przyznaną na podstawie ustawy z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków przy pracy powstałych w szczególnych okolicznościach.

Dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. emerytura przyznana z urzędu obliczana była w oparciu o tzw. stare zasady, czyli o podstawę wymiaru dotychczas pobieranej renty i przy zastosowaniu kwoty bazowej przyjętej do obliczenia renty. Innymi słowy – tego rodzaju świadczenie nie uwzględniało okresu ewentualnego dorabiania na rencie, który mógłby mieć wpływ na podwyższenie emerytury.

Osoba, której przyznano starą emeryturę z urzędu, mogła jednak potem wystąpić z wnioskiem o przeliczenie emerytury na podstawie dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych, wybranych z 20 lat poprzedzających rok przejścia na emeryturę lub z dowolnych 20 lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. W przypadku zgłoszenia wniosku w tej sprawie, do obliczenia podstawy wymiaru i wysokości emerytury przyjmowało się kwotę bazową z miesiąca zgłoszenia wniosku.

Obecnie (od 1 stycznia 2015 roku) emerytura z urzędu wypłacana jest wyłącznie na zasadach kapitałowych, gdyż dotyczy osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku. Emerytura kapitałowa (tzw. nowa) wyliczana jest przez podzielenie zgromadzonych na koncie ubezpieczonego: sumy składek na ubezpieczenie emerytalne z uwzględnieniem ich waloryzacji oraz – w przypadku podlegania ubezpieczeniom przed 1 stycznia 1999 roku – zwaloryzowanego kapitału początkowego, przez tzw. średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danej osoby.
Emerytura z urzędu – powtórzmy – nie może być niższa od pobieranej dotychczas renty z tytułu niezdolności do pracy, ani niższa od minimalnej emerytury (od 1 marca br. wyniesie ona 880,45 zł). W tym drugim przypadku rencista musi jednak posiadać co najmniej 20 (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) składkowych i nieskładkowych. Jeśli nie może się wykazać takim stażem, pozostaje mu oparcie w postaci emerytury równej rencie.

Renta z tytułu niezdolności do pracy jest zazwyczaj świadczeniem okresowym, dlatego też wielu rencistów myśli o jej zamianie na dożywotnią emeryturę dopiero w sytuacji, gdy zbliża się do końca okres niezdolności do pracy. Czy jednak jest możliwe, aby zachować prawo do renty po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego? Jest to możliwe, o ile rencista sam wystąpi z wnioskiem o przyznanie mu emerytury, a wniosek taki zostanie złożony najpóźniej w dniu ukończenia wieku uprawniającego do emerytury. W odpowiedzi na ten wniosek, ZUS ustali mu prawo do emerytury, ale pozostawi wnioskującemu wybór pomiędzy rentą a emeryturą.

Innymi słowy – nie przyznaje się z urzędu emerytury osobie, która najpóźniej w ostatnim dniu miesiąca, w którym ukończyła powszechny wiek emerytalny zgłosiła wniosek o przyznanie emerytury. W takim przypadku nie ustaje prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Co można zrobić w przypadku, jeśli okres, na jaki przyznana została renta, skończy się na kilka miesięcy przed osiągnięciem wieku emerytalnego? Wtedy okres pobierania renty może zostać wydłużony do czasu, gdy senior osiągnie powszechny wiek emerytalny (w zależności od daty urodzenia), ale pod jednym warunkiem – jeśli przez okres ostatnich co najmniej 5 lat poprzedzających dzień badania lekarskiego był uprawniony do renty i brakuje mu mniej niż 5 lat do osiągnięcia podwyższonego wieku emerytalnego. W takiej sytuacji lekarz orzecznik ZUS może orzec niezdolność do pracy na okres do dnia osiągnięcia wieku emerytalnego, o ile zachodzą odpowiednie przesłanki medyczne. Po osiągnięciu tego wieku (przypomnijmy, że został on podwyższony w zależności od rocznika) ZUS przyzna seniorowi emeryturę z urzędu.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że nie trzeba wizyty u lekarza orzecznika, aby dostosować okres wypłacania renty do podwyższonego wieku emerytalnego – następuje to automatycznie. Warunkiem jest jedynie to, aby wcześniej przyznana renta przysługiwała nam do osiągnięcia starego wieku emerytalnego, przed 1 stycznia 2013 roku (patrz infografika).

Osoba, która zamiast dotychczasowej renty z tytułu niezdolności do pracy zaczęła pobierać z urzędu emeryturę, może pobierać tę emeryturę bez względu na wysokość osiąganego przychodu z tytułu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. Emeryci z urzędu mogą dorabiać bez ograniczeń, nie mają bowiem ustalonych limitów dorabiania. Nie obejmuje ich również przepis dotyczący kontynuowania zatrudnienia (słynny art. 103a) w momencie przejścia na emeryturę – nie grozi im więc zawieszenie emerytury z urzędu w przypadku kontynuowania zatrudnienia u tego samego pracodawcy.