Wspólność majątkowa: powstaje automatycznie, ustaje po wyroku

Zacznijmy od tego, że wspólność majątkowa rzeczywiście powstaje automatycznie w chwili zawarcia związku małżeńskiego. Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich – stanowią one ich majątek wspólny.

Do majątku wspólnego zalicza się zatem m.in.:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków.

Wspólność małżeńska oznacza, że każdy przedmiot należący do majątku wspólnego małżonków należy jednocześnie do ich obojga. W przypadku wspólności małżeńskiej nie można jednak mówić o udziałach we własności. Innymi słowy – dopóki trwa związek małżeński, nie można powiedzieć, że każdy z małżonków ma po połowie majątku. Widać to na przykładzie zapisu w księdze wieczystej domu lub mieszkania – w przypadku wspólności małżeńskiej udział współmałżonka jest oznaczony jako 1/1, zaś w przypadku współwłasności ułamkowej wskazuje się jego udział w postaci ułamka – np. 1/2.

Czy wszystko, co posiadają małżonkowie, jest ich własnością wspólną? Nie, gdyż jest zwykle jeszcze majątek osobisty małżonków, wyłączony ze wspólności. W jego skład wchodzą m.in. przedmioty majątkowe:

• nabyte przed powstaniem wspólności małżeńskiej,
• nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę – chyba, że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej,
• nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, np. za prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków.
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy.

Wspólność małżeńska oznacza w praktyce, że może się nam zdarzyć wiele sytuacji związanych z dysponowaniem wspólnym majątkiem, w których trzeba będzie uzyskać zgodę współmałżonka. Dotyczy to m.in. darowizn z majątku wspólnego (z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych), a także czynności prawnych prowadzących do:

• zbycia, obciążenia lub odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
• zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
• zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzących do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków.

Ważność umowy, która została zawarta w którejś z tych spraw tylko przez jednego z małżonków zależy od potwierdzenia takiej umowy przez drugiego małżonka. Jeżeli takiego potwierdzenia nie będzie, umowa stanie się nieważna.

Wniosek z powyższego jest następujący: ani żona, ani mąż nie mogą każde z osobna brać na siebie poważniejszych zobowiązań majątkowych. Niektóre czynności, takie jak np. sprzedaż domu, mieszkania czy gospodarstwa rolnego – mogą przeprowadzić tylko razem. Bez zgody współmałżonka działania takie zostaną uznane za nieważne.

W sytuacji, gdy jeden z małżonków zaciąga zobowiązanie tylko i wyłącznie ze swojego majątku osobistego, wierzyciel we własnym interesie powinien być również zainteresowany uzyskaniem zgody drugiego współmałżonka. Jeśli ją bowiem uzyska, może żądać zaspokojenia swoich roszczeń także z majątku wspólnego małżonków. Natomiast jeżeli np. mąż zaciągnął zobowiązanie bez zgody żony, wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia swoich roszczeń jedynie z jego majątku osobistego.

Kiedy ustaje wspólność majątkowa? Oczywiście wygasa wraz z ustaniem małżeństwa – czy to wskutek rozwodu albo separacji, czy wskutek śmierci jednego z małżonków. Miejsce wspólności zajmuje wtedy współwłasność w częściach ułamkowych. W przypadku dziedziczenia oznacza to, że po śmieci jednego z małżonków dziedziczeniu podlega połowa majątku wspólnego – pozostała pozostaje przy drugim małżonku.

Wspólność majątkową można zmienić lub całkowicie znieść również w trakcie trwania małżeństwa. Trzeba jednak odwiedzić notariusza, który sporządzi majątkową umowę małżeńską o zniesieniu wspólności ustawowej. W takim przypadku każdy z małżonków zachowa te składniki majątku, które przypadły mu w drodze podziału majątku wspólnego oraz przedmioty nabyte już po wprowadzeniu rozdzielności. Każdy z małżonków ma wówczas pełną swobodę dysponowania swoim majątkiem. Sam również odpowiada względem wierzycieli za zaciągnięte przez siebie zobowiązania. Właśnie z tego powodu – spodziewając się konieczności spłaty zobowiązań w wyniku np. przegranego procesu – wiele małżeństw dokonuje zniesienia wspólności, dzieląc majątek w taki sposób, że istotna jego część przypada małżonkowi nie obciążonemu długami.

Oprócz całkowitej rozdzielności mamy do wyboru również dwie inne możliwości zmiany naszych stosunków majątkowych z żoną lub mężem. Możemy na przykład ustawową wspólność majątkową ograniczyć, wyłączając z niej pewne przedmioty (najczęściej są to mieszkania, inne nieruchomości, samochody, jachty itp.) lub też odwrotnie – rozszerzyć na majątek osobisty nabyty przed zawarciem małżeństwa. Wszystko to jest możliwe wyłącznie na drodze umowy zawartej w obecności notariusza.

Umowy o zniesieniu wspólności małżeńskiej nie należy mylić z intercyzą, którą zawiera się przed ślubem. W przypadku zawarcia intercyzy każde z małżonków zachowuje wyłącznie dla siebie zarówno majątek nabyty przed ślubem, jak też nabyty później.

Jeżeli jedno z małżonków dąży do zniesienia wspólności, a drugie się temu sprzeciwia, zainteresowany zmianą małżonek może wystąpić do sądu (patrz infografika). W uzasadnieniu wniosku trzeba przedstawić wszystkie okoliczności, z których wynika konieczność wprowadzenia rozdzielności majątkowej. Do takich okoliczności można m.in. zaliczyć: separację faktyczną, długoletnie więzienie, rażącą niegospodarność jednego z małżonków, alkoholizm itp.

O zniesienie wspólności między małżonkami może wnosić także wierzyciel jednego z małżonków. Musi on jednak uprawdopodobnić, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.