Łowca planet rodem z Łodzi

Urodził się w Łodzi w 1957 roku. Mieszkał przy ulicy Nowotki (dziś Pomorska) i chodził do Szkoły Podstawowej nr 94 im. Fryderyka Chopina przy ulicy Zacisze. Już jako uczeń podstawówki interesował się astronomią. W ostatnich klasach szkoły podstawowej i pierwszych licealnych (uczęszczał do VIII LO przy ul. Pomorskiej) prowadził już samodzielne, amatorskie obserwacje nieba. Używał do tego celu lunetę, którą sam wykonał. Jako licealista był laureatem ogólnopolskich olimpiad astronomicznych.

Nie miał żadnych wątpliwości, jaki kierunek studiów wybrać. W Łodzi nie było astronomii, więc trafił na Uniwersytet Warszawski. Po ukończeniu studiów w 1980 roku został pracownikiem Obserwatorium Astronomicznego UW. Jest nim do dziś, ale teraz pełni funkcję dyrektora tej placówki. Kieruje też Katedrą Astrofizyki Obserwacyjnej.

Najlepszy program obserwacji nieba
Prawie 20 lat temu Andrzej Udalski stworzył program OGLE (Optical Gravitational Lensing Experiment), którym kieruje do dziś. Jest to największy na świecie projekt obserwacji nieba. Przy użyciu 6,5-metrowego polskiego teleskopu Magellana w Obserwatorium Las Campas w Chile, uczeni, wspomagani rzecz jasna komputerami, obserwują w każdą pogodną noc ponad miliard gwiazd. Tak jest mniej więcej od roku. Wcześniej przez 10 lat było to 200 milonów gwiazd. Nic dziwnego, że wśród tak licznych zarejestrowanych obiektów znalazły się prawdziwe rarytasy, dzięki którym można lepiej poznać dzieje i budowę gwiazd i całego wszechświata.

Uczeni zwracają uwagę m.in. na tzw. cefeidy - znacznie większe od Słońca gwiazdy o zmiennej, pulsującej jasności. Nazwa pochodzi stąd, że jedna z pierwszych odkrytych gwiazd tego typu znajdowała się w gwiazdozbiorze Cerfeusza. Nie wszyscy wiedzą, że cefeidą jest powszechnie znana Gwiazda Polarna.

Ważenie z odległości tysięcy lat świetlnych
Naukowców pracujących w programie OGLE zainteresowała m.in. znajdująca się w Wielkim Obłoku Magellana para dużych, krążących wokół siebie gwiazd, z których jedna jest cefeidą. Znaleźli metodę umożliwiającą precyzyjne, z dokładnością do jednego procenta, obliczenie masy tej gwiazdy. Okazało się, że jest ona 4,17 razy cięższa od Słońca.

To zadziwiające, że z dokładnością taką, jaką ma przeciętna waga łazienkowa, udało się "zważyć" gwiazdę odległą o 160 tysięcy lat świetlnych (czyli położoną tak daleko, że światło, jakie wysyła, pędzące z prędkością prawie 300 tysięcy kilometrów na sekundę, dociera do nas po 160 tysiącach lat)!

Informację o tym osiągnięciu, którego głównymi autorami, obok prof. Udalskiego, są prof. Grzegorz Pietrzyński i dr Igor Soszyński (obaj z Obserwatorium Astronomicznego UW), opublikował 25 listopada prestiżowy magazyn "Nature". Osiągnięcie jest o tyle istotne, że cefeidy pomagają m.in. w wyznaczaniu odległości do najbliższych galaktyk, a to służy weryfikacji różnych hipotez i teorii astronomicznych.

Opisany w "Nature" wynik jest tylko pierwszym krokiem do wyznaczania mas i innych parametrów gwiazd, które zmieniają jasność. Inne cefeidy będą badane w najbliższych latach. Zespół przygotowuje katalog, w którym znajdzie się milion takich gwiazd.
"Zważenie" cefeidy to najnowsze, ale nie jedyne osiągnięcie uzyskane podczas realizacji programu OGLE, kierowanego przez prof. Udalskiego.

- Moja praca jest pełna wyzwań - powiedział nam Andrzej Udalski. - Żeby robić ciekawe rzeczy, trzeba podejmować nowe wyzwania i testować nowe pomysły. Cały czas trzeba się rozwijać.
Takie podejście powoduje, że program OGLE przynosi coraz to nowe ważne odkrycia naukowe.
Czy uczeni znajdą "drugą Ziemię"

- Chyba najbardziej satysfakcjonujące było odkrywanie nowych planet pozasłonecznych nowymi metodami - mówi prof. Udalski.

Chodzi o metodę tzw. mikroczewkowania grawitacyjnego, która na początku lat 90. stała się przełomową w badaniach astrofizycznych. Dotychczas doprowadziła do odkrycia kilkunastu planet poza naszym układem słonecznym, w tym planety nieco podobnej do Ziemi. Czy jednak uda się odnaleźć planetę, która byłaby bardzo podobna do Ziemi, a tym samym stwarzała warunki sprzyjające rozwojowi życia?

Prof. Udalski nie ma wątpliwości
- Na sto procent taka planeta będzie znaleziona - mówi. - Możemy ją odkryć za co najwyżej kilka lat. To jest już w zasięgu obserwacji możliwych do zarejestrowania. Natomiast co będzie na takiej planecie, to już można jedynie spekulować. Przekonujących dowodów na istnienie tam żywych organizmów na pewno szybko nie będzie.

W nagrodę - dwa i pół mln euro na badania
Prof. Andrzej Udalski jest nie tylko znakomitym obserwatorem, teoretykiem i organizatorem przedsięwzięć badawczych, ale też znawcą konstruowania aparatury badawczej. W 2001 roku samodzielnie zbudował i uruchomił tzw. kamerę mozaikową (kamerę CCD zawierającą ponad 65 milionów elementów światłoczułych) - urządzenie na najwyższym światowym poziomie, które ogromnie zwiększyło wydajność polskiego teleskopu działającego w Chile.

Prof. Udalski jest autorem lub współautorem około 400 prac naukowych. Wielokrotnie nagradzany, otrzymał m.in. tzw. polskiego Nobla czyli nagrodę Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (w 2002 roku). Najbardziej jednak ceni sobie grant w programie "Pomysły" (Ideas) przyznany przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych. Program ten wspiera nowatorskie projekty naukowe.

Grant opiewający na kwotę prawie 2,5 miliona euro, przeznaczony na rozwój programu OGLE, świadczy, jak bardzo cenione są badania prowadzone pod kierunkiem astronoma, który swój pierwszy przyrząd do obserwacji nieba zbudował właśnie w Łodzi. Niestety, bywa tu już rzadko, gdy odwiedza swojego wujka lub cioteczne rodzeństwo.
============11 (pp) Zdjęcie Autor(18922385)============
fot. archiwum
============06 (pp) Zdjęcie Podpis na apli black(18922386)============
Prof. Andrzej Udalski od prawie dwudziestu lat kieruje międzynarodowym programem badawczym OGLE, który umożliwia wielkie odkrycia