Prawo do zachowku. Kto może starać się o zachowek? Zachowek dla osób, które czują się skrzywdzone zapisem w testamencie

Prawo do zachowku jest konsekwencją ogólnej zasady, przyjętej w polskim (i szerzej - europejskim) prawie spadkowym: konieczności ochrony interesów najbliższej rodziny zmarłego. Wynika stąd prymat ochrony rodziny zmarłego nad swobodą spadkodawcy w zakresie decydowania o swoim majątku.

Prawo do zachowku

Zachowek jest to zatem część spadku, należna osobom najbliższym zmarłemu niezależnie od jego wyrażonej w testamencie woli. Zachowku można się również domagać w sytuacji, gdy osoba uprawniona do zachowku dziedziczy z mocy ustawy, czyli wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu. W ogromnej większości przypadków chodzi tu jednak o tę szczególną okoliczność, gdy spadkodawca cały swój majątek lub znaczną jego część rozdysponował za życia w formie darowizn wobec osób spoza rodziny. Można się wtedy domagać zachowku od osób obdarowanych.

Do zachowku uprawnieni są (art. 991 par. 1 Kodeksu cywilnego): małżonek/małżonka oraz zstępni (dzieci i ewentualnie wnuki, jeśli dzieci nie przeżyły spadkodawcy), a także rodzice, o ile spadkodawca nie miał dzieci. Trzeba tu koniecznie dodać, że jeśli po zmarłym pozostały dzieci lub wnuki, jego rodzice po nim nie dziedziczą, nie mogą więc w konsekwencji domagać się zachowku. Prawo do zachowku nie obejmuje w żadnym wypadku rodzeństwa. Nie obejmuje również dziadków, nawet jeśli mieliby oni być - z powodu braku bliższych krewnych - spadkobiercami ustawowymi.

Wysokość zachowku oblicza się w oparciu o schedę, jaka należałaby się uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, należny mu zachowek wynosi dwie trzecie wartości tego, co przypadłoby uprawnionemu według reguł dziedziczenia. Ta sama wysokość zachowku obowiązuje, jeżeli dziecko, wnuk czy prawnuk uprawniony do zachowku nie ukończył 18. roku życia. W innych wypadkach zachowek wynosi połowę wartości ustawowego udziału w spadku.

Przykład. Spadkodawca pozostawił żonę, trzech synów i córkę. W testamencie zapisał swoje oszczędności w wysokości 800 tys. zł tylko i wyłącznie córce, pomijając pozostałych bliskich. Przy dziedziczeniu ustawowym żonie należałaby się jedna czwarta majątku (minimum ustawowe), czyli 200 tys. zł. Pozostałą część, czyli 600 tys. zł, należałoby podzielić pomiędzy czworo dzieci, a zatem każde z nich mogłoby otrzymać po 150 tys. zł.

Po otwarciu testamentu żona i synowie zmarłego wystąpili do jedynej spadkobierczyni z wnioskiem o zachowek. Ponieważ jeden z synów jest niepełnoletni, należy mu się dwie trzecie ze 150 tys. zł, a więc 100 tys. zł. Pozostali pełnoletni synowie zażądali po połowie ze 150 tys. zł, czyli po 75 tys. zł. Małżonka spadkodawcy wystąpiła o zachowek równy połowie swojego ustawowego udziału, czyli o 100 tys. zł. W sumie żądania osób pominiętych w testamencie obejmują 350 tys. zł. Dla córki - jeśli uda się wyegzekwować od niej pieniądze - pozostanie więc jedynie 450 tys. zł z przyznanego jej w testamencie 800-tysięcznego spadku.

Kolejny przykład: spadkodawca rozdzielił cały niemal swój majątek na rzecz konkubiny, przyznając jej liczne darowizny. Nie zostawił testamentu. W chwili śmierci nie miał dzieci ani wnuków, nie żyli już jego rodzice oraz brat, żyła natomiast jego siostra oraz syn brata. Czy siostrze lub bratankowi należy się zachowek? Otóż nie, ponieważ zarówno siostra, jak i bratanek spadkodawcy nie należą do kręgu uprawnionych do zachowku, chociaż skądinąd wiadomo, że byliby oni uprawnieni do schedy po zmarłym z mocy ustawy, gdyby tylko zmarły dysponował jakimś majątkiem. Niestety - wszystko to przepadło na rzecz konkubiny.

Komu należy się zachowek

Aby sprawdzić, czy mamy szansę na zachowek, musimy dokonać jego wyliczenia, uwzględniając także wartość udzielonych przez spadkodawcę darowizn i ewentualnie zapisów windykacyjnych. Wartość darowizn wycenia się wedle stanu z chwili ich dokonania, ale według cen z chwili ustalenia zachowku. Oznacza to, że darowizna (np. samochód) nie musiała dotrwać fizycznie do momentu otwarcia spadku - znaczenie ma tylko to, że została przyznana, uszczuplając tym samym majątek późniejszego spadkodawcy. Trzeba przy tym pamiętać, że darowizny dla osób niebędących spadkobiercami uwzględnia się, o ile nastąpiły one nie wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy. W przypadku darowizn dokonanych na rzecz spadkodawców żaden termin nie obowiązuje.

Jeśli spadkodawca nie pozostawił testamentu, a spadek podzielony został zgodnie z regułami dziedziczenia, nie ma powodu występować o zachowek. To nie znaczy, że brak testamentu całkowicie wyklucza staranie się o zachowek. W niektórych przypadkach mogą się go również domagać spadkobiercy ustawowi - wówczas, gdy spadkodawca porozdawał swój majątek przed śmiercią, pozbawiając osoby mu bliskie możliwości przejęcia schedy.

Aby sprawdzić, czy mamy szansę na zachowek, musimy dokonać jego wyliczenia, do wartości spadku dodając wartość udzielonych przez spadkodawcę darowizn. Ich wartość wycenia się wedle stanu z chwili ich dokonania, ale według cen z chwili ustalenia zachowku. Trzeba przy tym pamiętać, że darowizny dla osób nie- będących spadkobiercami dolicza się, o ile nastąpiły one nie wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy. W przypadku darowizn dokonanych na rzecz spadkodawców, żaden termin nie obowiązuje.

Jeśli okaże się, że wysokość wyliczonego zachowku przekroczyła wartość majątku otrzymanego w spadku, uprawniony może domagać się dokonania wyrównania.

Pięć lat na wystąpienie o zachowek

Prawo do zachowku powstaje z chwilą otwarcia spadku, a jego realizacja - wobec ewentualnego (i częstego, jak to w życiu bywa) braku zgody uprzywilejowanych spadkobierców - może nastąpić wskutek dochodzenia roszczeń w postępowaniu sądowym, a następnie w postępowaniu egzekucyjnym. Z żądaniem zachowku można wystąpić w ciągu pięciu lat od momentu ogłoszenia testamentu.

Kiedy warto domagać się rekompensaty

Osoba pokrzywdzona może domagać się zachowku także wtedy, gdy spadkodawca część swojego majątku rozdysponował w testamencie, a pozostała część została do podziału wedle reguł ustawy.

Załóżmy więc, że spadkodawca, który był wdowcem, miał jedno dziecko. W testamencie, który pozostawił, figuruje jednak tylko brat zmarłego. Został on obdarowany większością masy spadkowej w wysokości dwóch trzecich majątku. Co pozostaje dziecku? Pozostaje mu dziedziczenie ustawowe pozostałego majątku (jednej trzeciej) oraz... domaganie się rekompensaty. Przy czym rekompensata ta powinna być równa różnicy pomiędzy wysokością zachowku a wartością przypadającej mu ustawowej części spadku. Pamiętając, że brat w ogóle nie dziedziczy z mocy ustawy, dziecku (o ile jest pełnoletnie) należałby się zachowek w wysokości połowy z całości majątku! A zatem może się ono domagać rekompensaty w wysokości różnicy pomiędzy 1/2 a 1/3 spadku.