Rozwój nauki w ZSRS przez pryzmat cybernetyki. "Stalin nigdy nie sprzeciwiał się cybernetyce"

Sowiecka cybernetyka nie była po prostu trendem intelektualnym. Był to ruch społeczny na rzecz radykalnych reform w nauce i społeczeństwie jako całości. Cybernetycy zaczęli wierzyć w możliwość stworzenia uniwersalnej metody rozwiązywania problemów, jeśli tylko mogłyby być one sformułowane we właściwym języku. Postrzegali symulację komputerową jako tę uniwersalną metodę, a język cybernetyki jako język obiektywizmu i prawdy. Sowiecka cybernetyka podważała istniejący porządek rzeczy nie tylko w podstawach nauki, ale także w ekonomii i polityce.

Stosując się do inspirowanego zimną wojną totalitarnego modelu, niektórzy badacze przedstawiali naukę ZSRS jako ofiarę wszechobecnej kontroli ze strony aparatu partyjno-państwowego. Ale ten obraz nauki stłumionej przez ingerencję jest trudny do pogodzenia z imponującymi osiągnięciami naukowymi epoki stalinowskiej, które przyniosły naukowcom wiele Nagród Nobla w dziedzinie fizyki i chemii. To właśnie w tym okresie sowieccy naukowcy zbudowali pierwsze bomby atomowe i wodorowe. Paradoksalnie, sowiecka nauka zdawała się rozwijać lepiej pod totalitarnymi rządami Stalina niż w stosunkowo liberalnym klimacie reżimu Chruszczowa. Rozwiązaniem tego paradoksu może być porównanie stalinowskich ośrodków badawczych do swoistych wysp intelektualnej autonomii, gdzie kontrole polityczne zostały złagodzone, a naukowcy mogli swobodnie wymieniać się pomysłami. Nauka czasami mogła stanowić schronienie przed surową rzeczywistością stalinowską. Naukowcy, uwikłani w przerażającą sieć sowieckiej polityki we wczesnych latach zimnej wojny, nauczyli się grać zgodnie z zasadami establishmentu. Dyskusje akademickie były coraz częściej prowadzone w języku dostępnym dla biurokracji: obciążonym wartościami ideologicznymi językiem oficjalnego sowieckiego dyskursu. W okresie powojennym rosyjscy naukowcy starali się zrównoważyć główne militarne i ideologiczne priorytety zimnowojennej nauki czyli wyprzedzić naukę w krajach kapitalistycznych oraz krytykować lub niszczyć zachodnią naukę za jej rzekome wady ideologiczne. W przypadku pierwszej sowieckiej bomby atomowej i pierwszej rakiety, przywódcy sowieccy, nieufni wobec umiejętności rodzimych naukowców, wybrali drogę bezpośredniego kopiowania zachodnich wzorców. Jednocześnie, paradoksalnie, partyjni ideolodzy wzywali swoich naukowców do traktowania zachodniej nauki jako reakcyjnej.

Zachodnia elektroniczna informatyka cyfrowa i cybernetyka w sektorze wojskowym odegrały niezwykłą podwójną rolę. Z jednej strony służyły jako pretekst do ideologicznego potępienia cybernetyki jako narzędzia imperializmu. Z drugiej strony, przyciągały uwagę sowieckich wojskowych na wykorzystanie komputerów jako urządzeń sterujących. Jurii Zhdanov, były szef Departamentu Nauki Komitetu Centralnego w latach 1951-1953, w swoich wspomnieniach pisał: „Podczas gdy Stalin wypowiadał się przeciwko nowoczesnej genetyce, nigdy nie sprzeciwiał się cybernetyce. Wręcz przeciwnie, w związku z przedsięwzięciem kosmicznym dołożono wszelkich starań, aby rozwinąć technologię komputerową”.

Po Hiroszimie Stalin zdał sobie sprawę z militarnego i politycznego znaczenia broni jądrowej i zarządził pilne działania w celu zlikwidowania luki nuklearnej. W sierpniu 1945 r. utworzono dwa nadzwyczajne organy do nadzorowania sowieckiego projektu atomowego: Pierwszy specjalny komitet w ramach Państwowego Komitet Obrony i Pierwszą Główną Dyrekcję przy Radzie Komisarzy Ludowych. Ten sam model zarządzania zastosowano w dwóch innych programach obronnych o najwyższym priorytecie: rakietowym i radarowym. W maju 1946 r. Rada Ministrów ZSRS powołała Specjalny Komitet ds. Technologii Napędu Odrzutowego, który kierował rozwojem rakiet balistycznych. W czerwcu 1947 r. Rada Ministrów utworzyła Komitet ds. Radiolokacji do nadzorowania budowy systemów obrony przeciwrakietowej. Wszystkie trzy zakrojone na szeroką skalę programy antyrakietowe były strategicznymi przedsięwzięciami inspirowanymi przez zimną wojnę i we wszystkich trzech przypadkach Sowieci postawili sobie za cel doścignięcie Amerykanów. Komitety otrzymały praktycznie nieograniczone fundusze i uprawnienia do czerpania zasobów materialnych i siły roboczej z dowolnego sektora gospodarki. Urzędnicy Ministerstwa Finansów na próżno skarżyli się na niekontrolowane finansowanie Pierwszej Głównej Dyrekcji, która nie zadała sobie nawet trudu, by przedkładać ministerstwu sprawozdania finansowe i raporty. Pod koniec 1948 r. Pierwsza Dyrekcja zatrudniała bezpośrednio 55 tys. osób (nie licząc robotników budowlanych) i zlecała badania ponad 100 instytucjom. Pierwsze doniesienia o elektronicznych komputerach cyfrowych, zaprojektowanych i zbudowanych w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych w latach 40., zwróciły uwagę sowieckich matematyków i fizyków pracujących nad projektami, które wymagały dużych ilości obliczeń.

Komunistyczna informatyka cyfrowa opuściła etap projektów pilotażowych i otrzymała poważne wsparcie instytucjonalne i materialne dopiero wtedy, gdy czołowi matematycy pracujący nad projektami obronnymi doszli do wniosku, że szybkie obliczenia na dużą skalę będą wykonywane bardziej efektywnie przez komputery cyfrowe. Michaił Ławrientiew podobno wysłał osobisty list do Stalina, w którym podkreślał znaczenie obliczeń cyfrowych dla obrony narodowej i wzywał do bardziej intensywnych wysiłków w tej dziedzinie. Wysoka prędkość i precyzja i obliczeń na komputerach elektronicznych umożliwiły skonstruowanie urządzeń, które mogłyby kierować pociskami poprzez ciągłe obliczanie i korygowanie ich trajektorii w czasie rzeczywistym. Gdy tylko sowieccy przywódcy przekonali się, że komputery cyfrowe były niezwykle ważne dla obrony narodowej, podjęli zdecydowane kroki w celu ich wsparcia. Ministerstwo Obrony szybko zorganizowało trzy duże wojskowe ośrodki obliczeniowe. Wszystkie były wyposażone w pierwsze seryjnie produkowane komputery STRELA. Biuro Projektowe Trzeciego Głównego Dyrektoriatu, które zaprojektowało kompleks obrony przeciwrakietowej wokół Moskwy, również otrzymało jeden z komputerów STRELA. Wśród pierwszych problemów rozwiązanych na tym komputerze były obliczenia zależności prawdopodobieństwa zniszczenia celu od skuteczności detonacji głowic. Do testów poligonowych systemu obrony przeciwrakietowej zamówiono specjalistyczny komputer. Komputer o nazwie M-40 został ukończony w 1958 r. Wraz z innym modelem był używany do sterowania pierwszym systemem obrony przeciwrakietowej. Podczas gdy rosyjscy „żołnierze frontu ideologicznego" czytali o cybernetyce w popularnych zachodnich czasopismach i rozwinęli pryncypialną ideologiczną krytykę tej reakcyjnej doktryny, ich koledzy w wojsku czytali zachodnią literaturę fachową i wyciągali wnioski na temat użyteczności komputerów i automatycznych urządzeń sterujących do budowy broni. W lipcu 1953 r., w szczytowym momencie kampanii antycybernetycznej w prasie, Dmitrii Panov, ówczesny dyrektor nowo utworzonego Instytutu Informacji Naukowej, przedłożył Komitetowi Centralnemu tajny raport. Panov przytoczył kilka przykładów urządzeń sterujących stosowanych w amerykańskich samolotach i systemach przeciwlotniczych. Wskazał, że większa skuteczność samolotów F-86 nad rosyjskim MIG-15 zademonstrowana podczas wojny koreańskiej może być spowodowana zautomatyzowanym systemem kontroli na pokładzie F-86. Wkrótce Panov został mianowany zastępcą dyrektora Instytutu Mechaniki Precyzyjnej i Technologii Komputerowych.

Kulturowa rola i praktyczne zastosowania komputerów i cybernetycznych metafor człowiek-maszyna zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Związku Sowieckim zostały głęboko ukształtowane przez zimną wojnę. Pierwsze elektroniczne komputery cyfrowe w obu krajach były w dużej mierze wykorzystywane do celów obronnych.